• Deleted_User
• 28.10.2011
• Szeroko pojęta psychologia
• 7451 czytań
• 0 komentarzy

Jan Chodkiewicz

Zmagając się ze światem. Znaczenie zasobów osobistych

Świat, w którym żyjemy przynosi nam wiele przyjemnych doświadczeń, wydarzeń i sytuacji, ale także częściej lub rzadziej sytuacje trudne, stresowe i traumatyczne. Przynosi straty, takie jak śmierć bliskich, utrata pracy, wolności, dóbr materialnych, zawody miłosne, pogorszenie i utratę zdrowia, rozstania, przemijanie. Istnienie w świecie to także walka: o przetrwanie, lepszy standard, sukces, środki do życia, przezwyciężenie sytuacji konfliktowych w domu i pracy. Walka z przepracowaniem, próby uwolnienia się z toksycznych związków i relacji. Wreszcie świat, w którym żyjemy naraża niektórych z nas na przeżycie skrajnych wydarzeń, traumatycznych, urazowych, przekraczających miarę zwykłych ludzkich cierpień. Może to być udział w wojnie, trzęsieniu ziemi, bycie ofiarą gwałtu, pobyt w więzieniu, obozie koncentracyjnym, udział w katastrofie, nagła utrata bliskich, doznanie poważnych obrażeń ciała, sytuacja bezpośredniego zagrożenia życia.

Reakcje wielu ludzi na to zmaganie się ze światem są dramatyczne - kryzys psychiczny, chroniczny stres, wypalenie zawodowe, zespół stresu pourazowego, rozwój uzależnień, zachowania samobójcze.

Jednak zarówno potoczna obserwacja, jak i wyniki badań naukowych wskazują, że u jednych ludzi przeżywanie trudnych konfrontacji lub spotkań ze światem prowadzi do wystąpienia różnorodnych zaburzeń, a u innych zaburzenia nie występują. Przeciwnie - istnieją osoby, u których te traumatyczne zdarzenia uruchomiły zamiast rozpaczy i poddania się - wolę życia i nadzwyczajną odporność (por. Bishop, 2000; Poprawa 2001).

Może więc warto zapoznać się z niektórymi czynnikami mogącymi pośredniczyć w konfrontacji ze światem, zwanych zasobami osobistymi. Problematyce zasobów osobistych współczesna psychologia zdrowia poświęca wiele miejsca, widząc w nich czynniki sprzyjające zdrowiu i jakości życia jednostki. Liczne badania potwierdzają pozytywne znaczenia następujących zasobów osobistych:

Wsparcie społeczne

Wsparcie społeczne jest różnie definiowane. Uważa się je za pomoc dostępną dla jednostki w sytuacjach trudnych, zasoby dostarczane jednostce przez interakcję z innymi ludźmi, konsekwencje przynależności człowieka do społeczeństwa, zaspokojenie potrzeb w trudnych sytuacjach przez osoby znaczące i grupy odniesienia (Sęk 2001). Niezależnie od tych różnic wymienia się:
-Wsparcie emocjonalne, polegające na przekazywaniu emocji podtrzymujących, uspokajających, będących przejawem troski i pozytywnego ustosunkowania do osoby wspieranej. Zachowania wspierające mają też na celu stworzenie poczucia przynależności, opieki i podwyższania samooceny. Osoby cierpiące mogą dzięki wsparciu emocjonalnemu uwolnić się od własnych napięć i negatywnych uczuć, mogą wyrazić swoje lęki, obawy, smutek. Wpływa to nie tylko na poprawę samooceny osoby wspieranej, ale również na jej samopoczucie. Odpowiednie zachowanie osoby wspierającej wyzwala także poczucie nadziei. Takie wsparcie upewnia nas, że jesteśmy kochani i że komuś na nas zależy („są na świecie ludzie, którzy mnie kochają”). Ten rodzaj wsparcia najpowszechniej występuje w sytuacjach trudnych.
-Wsparcie informacyjne to wymiana i udzielanie informacji oraz dawanie rad, które sprzyjają lepszemu zrozumieniu sytuacji, własnego położenia życiowego i problemów. Chodzi tu także o dostarczanie informacji zwrotnych o skuteczności podejmowania przez osobę wspieraną różnych działań zaradczych oraz dzielenie się własnym doświadczeniem przez osoby przeżywające podobne problemy, co ma miejsce na przykład w grupach samopomocy (np. Anonimowych Alkoholików). Wsparcie informacyjne odpowiada na potrzebę rozumienia sensu krytycznych wydarzeń i ich przyczyn. Tego rodzaju wsparcia udzielają nam najczęściej osoby, z którymi łączą nas kontakty towarzyskie („gdy mam problemy jest ktoś, kto mi poradzi”). Istnienie osób (znajomych), z którymi można razem spędzać czas jest również formą wsparcia.
-Wsparcie instrumentalne polega na udzielaniu bezpośredniej pomocy w formie pożyczek, darów lub usług. Jest to także przekazywanie informacji o konkretnych sposobach postępowania oraz forma modelowania skutecznych zachowań zaradczych. Formą takiego wsparcia może być na przykład działanie na rzecz osób potrzebujących: karmienie, udostępnianie schronienia, mieszkania, przekazywanie środków do życia, zaopatrzenie w lekarstwa i środki lecznicze. Ten typ wsparcia, podobnie jak wsparcie informacyjne, jest najbardziej oczekiwany i potrzebny w sytuacjach katastrof, klęsk żywiołowych itp.
-Wsparcie duchowe związane jest ze szczególnie krytycznymi sytuacjami życiowymi (nieuleczalna choroba, stany terminalne). Dotyczy opieki hospicyjnej, w której pomoc wobec cierpienia i bólu duchowego, związanego z sensem życia i śmierci, wymaga odniesienia się właśnie do sfery sensu życia i ducha.
(...)

Poczucie własnej wartości, poziom samooceny

Od dawna wiadomo, że ważną sprawą w radzeniu sobie z stresami życia jest wysoka samoocena, samoakceptacja i pozytywny obraz samego siebie (Sęk,1991). Poczucie własnej wartości kształtuje się w toku rozwoju struktury „ja” tak samo, jak poczucie tożsamości (kim jestem?) czy inne schematy dotyczące człowieka i świata. Własność tę można zdefiniować jako „przekonanie o autonomicznej wartości własnej osoby i oczekiwanie jego potwierdzenia ze strony innych ludzi i od samego siebie” (Jakubik,1997: 172). Tworzy się ono pod wpływem informacji od otoczenia społecznego i samookreślania własnej wartości.

Poczucie własnej wartości pozostaje w ścisłym związku z przewidywaniem zakresu swoich możliwości. Jest to niezwykle istotne przy podejmowaniu działań, zwłaszcza w sytuacjach nowych, nieznanych i trudnych do opanowania, ponieważ rozpoczynając jakąkolwiek aktywność człowiek zawsze bierze pod uwagę własne możliwości. Jeśli ocena samego siebie jest adekwatna, podejmowane działania odpowiadają realnym możliwościom jednostki. Lekko podwyższony poziom samooceny niesie dla jednostki korzyści: redukuje lęk, niepokój, pozwala człowiekowi formułować ambitne cele i podejmować trudne zadania, a dzięki mechanizmowi autoafirmacji - umożliwia przystosowawcze radzenie sobie z doznanymi porażkami. Zaniżona samoocena jest natomiast zjawiskiem niekorzystnym. Wyraża się w uporczywym ustalaniu aspiracji poniżej poziomu osiągnięć, a objawia niską odpornością w sytuacji stresu. Osoby z niskim poczuciem własnej wartości nie wykorzystują szans na osiągnięcie sukcesów tam, gdzie jest to możliwe, ponieważ boją się spróbować, wycofują się, z góry skazując na przegraną. Poza tym, często generalizują konsekwencje porażki na wszelkie aspekty swego życia oraz stosują inne destruktywne techniki radzenia sobie z zagrożeniem. Aby obronić i tak już relatywnie niską samoocenę, porównują siebie do innych, uciekając się do przypisywania im różnych negatywnych atrybutów.
(...)

Poczucie własnej skuteczności
(...)
Rolę poczucia własnej skuteczności w zachowaniu podkreśla Ralf Schwarzer (1997), pisząc: „poziom poczucia własnej skuteczności może podwyższać lub obniżać motywację do działania. Ludzie o silnym poczuciu własnej skuteczności wybierają sobie bardziej ambitne zadania. Stawiają sobie wyższe cele i trzymają się ich (...). Kiedy działanie jest już podjęte, inwestują więcej wysiłku i są bardziej wytrwali niż osoby o słabym poczuciu własnej skuteczności. Kiedy pojawiają się przeszkody, ci pierwsi szybciej dochodzą do siebie i nadal wykazują zaangażowanie w dążeniu do celu. Poczucie własnej skuteczności pozwala ludziom również wybierać okoliczności będące wyzwaniem, eksplorować otoczenie czy tworzyć nowe sytuacje (...). Poczucie własnej skuteczności nie jest jednak tym samym, co złudzenia pozytywne czy nierealistyczny optymizm, ponieważ opiera się ono na doświadczeniu i nie prowadzi do nierozsądnego podejmowania ryzyka. Prowadzi natomiast do podejmowania śmiałych zachowań w granicach możliwości człowieka”

Poczucie koherencji

Poczucie koherencji związane jest z jedną z najbardziej popularnych w psychologii zdrowia koncepcji autorstwa Aarona Antonovskiego. Według Antonovskiego to właśnie wysoki poziom poczucia koherencji umożliwia osobom zachowanie równowagi, mimo przeżywania czasem nawet skrajnych doświadczeń życiowych (badania nad ofiarami Holocaustu). Poczucie koherencji zdefiniowane zostało jako specyficzna, względnie trwałą właściwość, ogólna orientacja „wyrażająca, w jakim stopniu człowiek ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne przekonanie o przewidywalności środowiska wewnętrznego i zewnętrznego oraz o tym, że z dużym prawdopodobieństwem sprawy przyjmą tak pomyślny obrót, jakiego można oczekiwać na podstawie racjonalnych przesłanek” (Antonovsky, 1995: 11). Poczucie to składa się z trzech części:


- Poczucia zrozumiałości - zakresu, w jakim człowiek odbiera napotykane bodźce jako posiadające sens poznawczy, jako uporządkowaną, spójną, i jasną informację, która w związku z tym jest przewidywalna;
- Poczucia zaradności - zakresu, w jakim ludzie spostrzegają posiadanie przez siebie odpowiednie środki do sprostania wymaganiom stawianym przez bodźce. Dostępne środki dotyczą zarówno tych, które są pod bezpośrednią kontrolą jednostki, jak i tych, które są kontrolowane przez innych, na których człowiek może liczyć;
- Poczucia sensowności - przekonania jednostki, że warto angażować się w daną sytuację, że warto o coś walczyć i że wymagania stawiane przez życie są raczej pożądanymi wyzwaniami niż zbędnymi obciążeniami.


Wymienione części składowe są ze sobą istotnie powiązane, jednak spośród nich najważniejszą rolę przypisuje się poczuciu sensowności. Można by nazwać je (w dużym uproszczeniu) poczuciem sensu życia, przekonaniem, że jest o co walczyć, dla kogo żyć. Zmienna ta motywuje do podejmowania aktywności i wytrwałości w dążeniu do celów, pomimo przeszkód.

Optymizm

(...)
Badania nad optymizmem i jego znaczeniem w utrzymaniu fizycznego i psychicznego dobrostanu wiążą się one z rolą, jaką psychologia poznawcza przypisuje posiadanym przez człowieka oczekiwaniom odnośnie skutków własnego działania. Uważa się, że jeśli jednostka oczekuje, że jej działanie przyniesie upragnione skutki, podejmuje wówczas wysiłki w kierunku ich uzyskania, nawet jeśli kosztuje ją to wiele trudów i wysiłku.

Optymizm i pesymizm mogą być więc rozpatrywane jako osobowościowe cechy dyspozycyjne, ujmowane w kategoriach zgeneralizowanych oczekiwań pozytywnych lub negatywnych wyników czy zdarzeń. Optymizm rozumiany jest jako stała tendencja do postrzegania świata przez pryzmat dodatnich stron występujących w nim zjawisk, zaś optymiści uważani za ludzi mających tendencję do pozytywnych oczekiwań dotyczących swojej przyszłości. Tak rozumiany optymizm może współdecydować o tym, jak jednostka radzi sobie z wymaganiami środowiska i jakie strategie radzenia sobie ze stresem wybiera. Optymizm związany jest więc ze zdrowiem psychicznym człowieka, pełniąc wobec niego ochronną rolę w warunkach silnego stresu.

Z kolei według Seligmana (1995), optymistyczne oczekiwania dotyczące skutków własnych działań i przyszłości pozwalają zachować znacznie lepsze subiektywne samopoczucie oraz zdrowie fizyczne. Ludzie różnią się między sobą stylem wyjaśniania zdarzeń życiowych, rozumianym jako względnie stała cecha osobowości. Sposoby interpretowania przez ludzi negatywnych doświadczeń życiowych Seligman opisuje w trzech wymiarach: stałości (stabilne–niestabilne), zasięgu (ogólne–specyficzne) oraz personalizacji, czyli lokalizacji przyczyn (uwewnętrznione–uzewnętrznione). Stabilne wyjaśnianie zdarzeń ujmuje je jako długotrwałe (to nigdy nie minie), z kolei interpretowanie ich jako nietrwałych zwraca uwagę na ich przejściowy charakter (to było jednorazowe zdarzenie). Interpretowanie zdarzeń jako globalnych, nakazuje widzieć je jako wpływające na szeroki zakres aktywności i życia człowieka (to, co się zdarzyło, rujnuje wszystko, co robię), z kolei widzenie ich jako specyficznych podkreśla ograniczoność ich wpływu na człowieka (to nie wpłynie na moje życie). Uwewnętrznienie przyczyn wydarzeń polega na przypisaniu ich sobie (to moja wina), a uzewnętrznienie na przypisaniu ich innym lub okolicznościom zewnętrznym (to przytrafiło mi się tylko w tym miejscu).

Osoby pesymistyczne, według Seligmana, interpretują swoje niepowodzenia jako trwałe, o charakterze globalnym i winią siebie za ich powstanie. Optymiści skłonni są wyjaśniać swoje porażki jako przejściowe, specyficzne i zależne od czynników zewnętrznych. „Optymistyczny styl wyjaśniania kładzie kres bezradności, natomiast pesymistyczny styl wyjaśniania jeszcze ją pogłębia. Sposób, w jaki wyjaśniamy sobie różne wydarzenia, określa nasze do nich podejście i sprawia, że stajemy się bezradni, albo że, traktując spotykające nas niepowodzenia jako chwilowe, mobilizujemy się do większej aktywności” (Seligman, 1995: 32).
(...)

Przekonanie o sprawowaniu osobistej kontroli

Zasób ten polega na świadomości wpływu na zdarzenia, los, własne reakcje. Bishop (2000) przytacza badania wskazujące, że człowiek za najbardziej stresujące uważa te wydarzenia, które kojarzą mu się z brakiem kontroli nad dziejącymi się sprawami. To pragnienie wpływania na własne życie bywa nieraz tak silne, że w sytuacjach braku kontroli jesteśmy w stanie wytwarzać jej złudzenie, aby zachować dobre mniemanie o sobie. Badacz ten wyróżnia kontrolę behawioralną, czyli przekonanie o możliwości wpływania na negatywne skutki sytuacji oraz kontrolę poznawczą, czyli przekonanie o posiadaniu strategii poznawczej która może zmniejszać negatywne skutki stresującej sytuacji. Kontrola behawioralna dostarcza człowiekowi możliwości zachowania się w określonej sytuacji (jeśli to się zdarzy to ja...; w tej sytuacji..;. najwyżej...). Kontrola poznawcza pomaga natomiast poprzez możliwość zwrócenia uwagi na inne aspekty rzeczywistości lub inną ocenę sytuacji (np. pacjent oczekujący na operację może skoncentrować się nie na czekającym bólu, lecz korzyściach jakie odniesie z zabiegu).

Generalnie - osoby wierzące we własną możliwość wpływania na stresujące wydarzenia życiowe lepiej potrafią je opanować, skuteczniej zmagają się z nimi. Osoby zewnętrznie umiejscawiające kontrolę pod wpływem negatywnych wydarzeń życiowych podlegają większej liczbie różnorodnych zaburzeń psychopatologicznych (jestem jak liść na wietrze, to fatum, przekleństwo, przeznaczenie). Silnia zewnątrzsterowność wzmaga poczucie bezradności, sprzyja pasywności i łatwemu poddawaniu się. Wydaje się, że najkorzystniejsza dla funkcjonowania człowieka jest umiarkowana wewnątrzsterowność — jest bowiem faktem, że nie na wszystko w życiu mamy wpływ.
(...)

Osobowościowa odporność

Badania nad tzw. osobowością odporną wyrosły z zainteresowania cechami osobowościowymi zwiększającymi podatność na choroby. Założono, że skoro cechy takie istnieją, można próbować znaleźć taką kombinację cech osobowościowych, która zwiększa odporność organizmu. Najbardziej znaną koncepcją takiej osobowości jest ujęcie Suzanne Kobasy i wsp. (Bishop,2000;Friedman,2003). Według tej autorki osobowość szczególnie odporna charakteryzuje się trzema głównymi cechami, a mianowicie: zaangażowaniem (wiara we własne siły i sens działania), poczuciem kontroli (rozumianej podobnie jak opisane już przekonanie o sprawowaniu kontroli) oraz reagowaniem na stres w kategoriach wyzwania (traktowanie sytuacji trudnych jako okazji do rozwoju, czegoś, co może wywoływać pozytywne następstwa). Badania, które prowadziła Kobasa wraz z zespołem nad stwierdzeniem zależności pomiędzy osobowością odporną a zdrowiem potwierdziły taką zależność, choć wysunięto przeciw nim szereg zarzutów metodologicznych(por. Bishop, 2000).
Wymienione powyżej zasoby nie wyczerpują listy wszystkich zasobów, którymi zajmuje się psychologia zdrowia i które pomagają w radzeniu sobie z konfrontacją ze światem. Ważnymi zasobami są również:

-duchowość, wiara w Boga i Siłę Wyższą;
-poczucie humoru (dystans do świata i siebie samego, umiejętność spojrzenia z innej perspektywy na negatywne wydarzenia);
-możliwość wyrażania emocji (usunięcie napięcia emocjonalnego w sposób społecznie akceptowany);
-dotychczasowe doświadczenia z radzeniem sobie (zdobyte zwłaszcza w sytuacjach pokonania stresora, poradzenia sobie);
-konstruktywne sposoby radzenia sobie ze stresem (np. aktywne radzenie sobie, pozytywne -przewartościowanie, poszukiwanie wsparcia emocjonalnego i społecznego);
-orientacja na innych (prospołeczna);
-realistyczny i racjonalny sposób myślenia;
-wiedza, inteligencja;
-zdrowy tryb życia;
-asertywność;
-dojrzałość stosowanych mechanizmów obronnych
-przedmioty (mieszkanie) warunki (stała praca), właściwości osobiste (umiejętności interpersonalne) oraz źródła energii (pieniądze) w rozumieniu Modelu Zachowania Zasobów S. Hobfolla, a także wiele innych (Jarosz, 1983; Poprawa 2001; Heszen-Niejodek 2003, Seligman i wsp.,2003).

Podsumowując można dokonać zestawienia cech i właściwości, które uważane są za pomocne i ułatwiające oraz szkodliwe i utrudniające konfrontację człowieka ze światem:
korzystne zasoby ludzkie:
wsparcie społeczne
poczucie własnej skuteczności i wartości
optymizm
poczucie kontroli
ekspresja emocji
doświadczenia z radzeniem sobie
konstruktywne sposoby radzenia sobie ze stresem
zdrowy tryb życia
racjonalne, realistyczne myślenie
duchowość, wiara
osobowość – odporna, (zaangażowanie, kontrola, wyzwanie)
orientacja prospołeczna
poczucie koherencji (zrozumiałość, sterowalność, sensowność - poczucie wartości życia, wola życia)
dojrzałe mechanizmy obronne osobowości
inteligencja, wiedza
wysoki status socjoekonomiczny

czynniki niekorzystne
osamotnienie
niewiara w swoje możliwości i negatywna samoocena
pesymizm
poczucie braku kontroli
tłumienie emocji
bezradność wynikająca z braku doświadczeń
nieadaptacyjne sposoby radzenia sobie ze stresem (np. nadużywanie środków psychoaktywnych)
zachowania ryzykowne (np. palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu)
katastroficzne, irracjonalne myślenie
brak wiary w Siłę Wyższą
osobowość typu A (wiążąca się z ryzykiem choroby wieńcowej), typu C (wiążąca się z ryzykiem choroby nowotworowej),
orientacja egocentryczna (silna koncentracja na sobie)
niskie poczucie koherencji
niedojrzałe mechanizmy obronne osobowości
niski poziom wiedzy i inteligencji
niski status socjoekonomiczny

Ten dosyć długi artykuł został zaczerpnięty ze strony
Link